Gouden Eeuw
1.600 tot 1.700
Tijd van Regenten en Vorsten
-
Het streven van vorsten naar absolute macht.
-
Het burgerlijk bestuur en de stedelijke cultuur in de Nederlandse Republiek.
-
Het ontstaan van handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie.
-
De wetenschappelijke revolutie.
Van republiek tot absolute monarchie
Met de Vrede van Münster kwam er een einde aan tachtig jaar oorlog. Zowel de Nederlandse als de Spaanse kant was tevreden met de situatie zoals die er op dat moment was. De Habsburgse vorsten hadden tenslotte genoeg aan hun hoofd met de oorlogen tegen de Engelsen, Ottomanen en de problemen in de koloniën. Toch was deze oorlog bijzonder geweest. Voor het eerst had een klein groepje opstandelingen zich weten te verzetten tegen een grote overheersende macht en gewonnen! Door de nieuwverworven vrijheid zou de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden de Gouden Eeuw tegemoet gaan. Een eeuw van grote economische welvaart en culturele bloei. De Republiek was niet het enige land dat een bijzondere periode doormaakte. Ook Frankrijk kende een bijzondere periode. De jonge Franse vorst Lodewijk XIV zou uitgroeien tot de zonnekoning en alleen verantwoording hoeven af te leggen aan God. Lodewijk zou absolute macht hebben.
In de tiende eeuw begon de bevolking langzaam toe te nemen. Hierdoor werd de vraag naar landbouwproducten en daarmee landbouwgrond groter. Gebieden als bossen, moerassen en veengronden werden ontgonnen. Dankzij de nieuw gecreëerde landbouwgrond steeg de voedselproductie. Uitvindingen als de keerploeg en het juk stuwden die productie nog verder op. Door de hogere opbrengsten konden de bescheiden overschotten verhandeld worden, met als gevolg dat de handel rond het jaar 1000 herleefde. Steeds meer mensen verbouwden niet langer hun eigen voedsel. Zij specialiseerden zich in een ambacht om hun levensbehoefte te voorzien.
Deze ambachtslieden verkochten hun spullen aan handelaren. Zij vonden elkaar op knooppunten van handelsnetwerken – die vaak aan het water lagen – nabij een klooster of een kasteel. Zo’n kasteel of klooster kon bescherming bieden tegen rovers. Daarnaast hadden de inwonende kapitaal en kennis waartegen de producten geruild konden worden. Steeds meer mensen begonnen zich op deze plekken te vestigen. Vooral voor ambachtslieden was het praktisch een werkplaats te hebben nabij zo’n handelspunt. Vandaar dat deze handelsgemeenschappen uitgroeiden tot steden met vaak niet meer dan enkele duizenden inwoners. Deze steden lokten handelaren van heinde en verre. Het herleven van de langeafstandshandel was te danken aan de toegenomen veiligheid. Rond het jaar 1000 kwam er een einde aan de invallen van Vikingen, Saracenen en Aziatische steppevolken.
Naast de toegenomen veiligheid werd de langeafstandshandel ook gestimuleerd door het organiseren van jaarmarkten. Op deze markten, zoals die van het Franse Champagne en Brie, werden producten uit West- en Zuid-Europa uitgewisseld. Daarbij maakten handelaren steeds vaker gebruik van geld en van wisselbrieven. Het opnieuw gebruiken van geld maakte het handelen tevens makkelijker. Gebieden die honderden jaren autarkisch waren geweest, begonnen langzaam het hofstelsel los te laten. Herendiensten en betalingen in natura door boeren konden vervangen worden door pachtbetalingen in geld. Zo legden handel en ambacht de basis voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving.
Het streven van vorsten naar absolute macht
In de middeleeuwen kwam een proces van staatsvorming en centralisatie op gang. In de vroegmoderne tijd werd daarop voortgeborduurd door vorsten die hun macht probeerden uit te breiden, zoals bijvoorbeeld de Franse koning Lodewijk XIV (1638-1715).
Deze ‘Zonnekoning’ streefde in de zeventiende eeuw naar onbeperkte, dat wil zeggen absolute macht , en baseerde zich daarbij op een goddelijk recht. Dat hield in dat Lodewijk alleen aan God verantwoording schuldig en daarom moest iedereen hem onvoorwaardelijk gehoorzamen. Een opstand tegen de koning was in Lodewijks ogen een misdaad tegen de goddelijke orde. Van volksinvloed op het bestuur moest hij niets hebben.
Hij liet een reusachtig paleis bouwen in Versailles in de buurt van Parijs. Edelen moesten verplicht aan zijn hof verblijven, zodat hij ze onder controle kon houden en mogelijk onschadelijk maken. De grandeur van dat koninklijke hof vergrootte bovendien Lodewijks aanzien in Frankrijk en in de rest van Europa. In de praktijk werden vorsten zoals Lodewijk overigens in hun streven naar absolute macht beperkt door de gebrekkige infrastructuur zoals militaire en politieke instanties, staatkundige regelgeving en de beperkte financiële middelen.
De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek
De politiek van centralisatie en kettervervolging van koning Filips II leidde in de Nederlanden in de zestiende eeuw tot een opstand en uiteindelijk tot de stichting van de Republiek in 1588. Dat was een bijzondere staatsvorm in de zeventiende eeuw. De kustprovincies waren sterk verstedelijkt. Dat had als gevolg dat de stedelijke burgerij bepalend was in politiek (regenten), economisch en cultureel opzicht. Ook dat was bijzonder in Europa. Verder bestond er gewetensvrijheid terwijl ergens anders andersdenkenden werden vervolgd.
Op economisch gebied beleefde de Republiek vanaf 1585 een opmerkelijke bloei. Nederlandse schepen voeren overal in Europa. Amsterdam was hét Europese handelscentrum bij uitstek. Buiten Europa deed Nederland druk mee in de Europese overzeese expansie, in concurrentie met onder meer de Spanjaarden en Portugezen die daarmee ongeveer honderd jaar eerder waren begonnen (zie tijdvak 5). De rijkdom van de Republiek maakte ook een bloei van de kunsten mogelijk. De Nederlandse schilders van de 17e eeuw zijn wereldberoemd. In de 17e eeuw was Nederland bovendien een belangrijk centrum van wetenschap. Dat had het te danken aan diezelfde gewetensvrijheid.
Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie.
Door de Europese expansie overzee in de zestiende eeuw, werden handelscontacten gelegd met gebieden buiten Europa. In de zeventiende eeuw namen de Republiek, Frankrijk en Engeland daarbij het initiatief over van Spanje en Portugal. De Nederlandse handelscompagnieën VOC en de WIC zorgden voor werkgelegenheid en voor een verrijking van het aanbod van goederen op de Amsterdamse stapelmarkt. Zo droegen deze compagnieën bij aan de economische bloei van de Republiek in de 17e eeuw.
In Engeland en Frankrijk werden ook handelscompagnieën opgericht. Deze compagnieën passen bij de ontwikkeling van het handelskapitalisme in deze eeuw. De handel over duizenden kilometers oversteeg de mogelijkheden van familiebedrijven en compagnonschappen uit de voorgaande eeuw. Bij de VOC kochten mensen aandelen waarmee zij winst op konden strijken zonder dat het nodig was deel te nemen aan bestuur en beheer. Door de wereldwijde handelscontacten van West-Europese ondernemingen, aanbod van goederen van over de hele wereld en de Europese afhankelijkheid van grondstoffen van andere continenten ontstond geleidelijk een wereldeconomie.
De wetenschappelijke revolutie
Deze revolutie in de manier om kennis te verwerven leidde tot nieuwe inzichten. De Duitser Kepler toonde bijvoorbeeld aan dat planeten om de zon draaiden in ellipsvormige banen. De Italiaan Galilei stelde vast dat het maanoppervlak ruw was, de maan niet zelf licht gaf, dat er manen om Jupiter draaiden en de aarde slechts één van de vele planeten was.
De Hollander Huygens kwam met een theorie over de slingerbeweging en een andere Hollander, Swammerdam, hield zich bezig met de anatomie van insecten. Het meest beroemd werd de Engelsman Isaac Newton dankzij zijn theorie over de universele zwaartekracht (1685).
Een belangrijk gevolg van deze nieuwe manier van wetenschappelijk denken was dat men hulpmiddelen ging uitvinden om het onderzoek te verbeteren of te vergemakkelijken. Dat leidde tot allerlei uitvindingen. Om beter te kunnen waarnemen, werden bijvoorbeeld de telescoop en de microscoop ontwikkeld. De Hollander Van Leeuwenhoek sleep lenzen en bouwde microscopen waarmee hij micro-organismen bestudeerde. De wetenschappelijke revolutie droeg ten slotte nog bij aan het ontstaan van de Verlichting in de achttiende eeuw.
